Αναφορά στον Κώστα Μουντάκη
Γράφει ο Γιάννης Ματθαιουδάκης*
Η κρητική συνείδηση είναι μια μεγάλη αλληλεγγύη, για να δανειστώ έναν ορισμό του Ρενάν. Στα δύσκολα χρόνια καθορίζεται από τους αγώνες, τις θυσίες και τις ανυπέρβλητες δυσκολίες και στα ήσυχα χρόνια βρίσκει την έκφρασή της δημιουργικά, στην παραγωγή, στην επιστήμη, στην τέχνη.
Η παράδοση αναλαμβάνει τη διαχείριση και διάδοση της μνήμης. Αν εντυπωθεί ως μητρική γλώσσα κι άρα ως στοιχείο ταυτότητας, πλουτίζει, εδραιώνει τους αρμούς της συνέχειας, εξελίσσεται κι αποκτά διαχρονία. Αντίθετα αν είναι μια σκυταλοδρομία στο χρόνο, ένα πάρε – δώσε μεταξύ των γενεών ως εξωτερική μίμηση, θα καταλήξει στερεότυπη, φτωχή και καταδικασμένη σε μαρασμό.
Οι κορυφές μας βρίσκονται σε διαρκή διάλογο μέσα στους αιώνες, άλλοτε σιωπηρά άλλοτε ηχηρά. Ο Καζαντζάκης αναφέρθηκε στον Γκρέκο, κι ο Μουντάκης με τη σειρά του στον Καζαντζάκη. Το έργο και των τριών είναι σπουδαία κληρονομιά αλλά με μια διαφορά. Ο Μουντάκης είναι ο πιο στοιχειακός ανάμεσά τους όπως θα υποστηρίξω. Δημιούργησε για την λαϊκή Κρήτη με τα «υλικά» της Κρήτης.
Διαμορφώθηκε ηθικά και αισθητικά στα σκοτεινά χρόνια του Μεσοπολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου και ξεκίνησε την πορεία του στα μεταπολεμικά χρόνια που ακολούθησαν. Από πολύ νωρίς ορφανός, δεν παγιδεύτηκε στο ψεύτικο μαράζι, την εκζήτηση και την παραίτηση. Ήδη από το δημοτικό σχολείο άκουσε το βαθύ του καρδιοχτύπι κι αποφάσισε ποιος θα γίνει. Ευτυχώς αγκάλιασαν το ταλέντο του και τον βοήθησαν να αναπτυχθεί, τόσο η ηρωική μητέρα του όσο και οι δάσκαλοι κι οι συχωριανοί του. Γιατί μπορεί να είσαι ιδιοφυής, ευφυής, αυτοφυής αλλά μπορούν ακόμα να σου κρύψουν τον ήλιο και να μαραζώσεις.
Φεύγοντας για την Αθήνα ήταν έτοιμος. Η ανήσυχη παρατηρητική ματιά και τα βιώματά του αποτέλεσαν τη μόρφωση του. Με τα δικά του λόγια: «έβλεπα τους μερακλήδες και συγκρατούσα τα πάντα. Τις κουβέντες, τις κινήσεις και το μεγαλείο της ψυχής τους. Μέτα τα σκεφτόμουν όλα αυτά μόνος και τα αναψηλαφούσα». Ταύτιση ηθικής και αισθητικής συνείδησης.
Η χωροφυλακή κατά τη διχαστική δεκαετία του 50’ είναι ένα ασφυκτικό περιβάλλον για τον άνθρωπο που ενώνει με τη λύρα του τον κόσμο στον χορό και στο γλέντι. Έλεγε με χαρακτηριστική διαύγεια ότι: «οι ρυθμικές κινήσεις των ποδιών, το κέντημα του ζάλου, φτιάχνουν στο δάπεδο ένα έργο τέχνης, γαιτάνι – μια ζωγραφιά», προσέγγιση που παραπέμπει εντυπωσιακά στον σπουδαίο ποιητή και φιλόσοφο Πωλ Βαλερύ και στο δοκίμιο του 1936, Φιλοσοφία και Χορός.
Παραιτείται και συνεχίζει στην ΕΙΡ (Ελληνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας), χώρος ιδανικός για τις καλλιτεχνικές του επιδιώξεις αλλά ένα μήνα μετά τον απολύουν. Ήταν πολύ νωρίς για να πάνε όλα κατ’ ευχήν. Η ανάγκη τον οδηγεί στο εργοστάσιο λιπασμάτων στη Δραπετσώνα. Δουλειά δύσκολη κι ανθυγιεινή. Ο φίλος και συνεργάτης του Ψαρογιάννης τον παραινεί προφητικά να σταματήσει, να προσέξει την υγεία του. Θα μείνει εκεί 16 χρόνια. Αυτή ήταν η δική του «Ασκητική». Η μηχανιστική και βαριά εργασία ήταν ο διαπλαστικός διαλογισμός που του έδωσε καρτερία, δύναμη και αντοχή. Αρετές που τις εντοπίζουμε στο παίξιμο του και ειδικότερα στην ακρίβεια, τις γεμάτες νότες και στο εργώδες δοξάρι. Ένα τρίπτυχο αξεπέραστο. Λίγοι και σήμερα ακόμη, μπορούν να τον αποδώσουν χωρίς να θυσιάσουν ένα από τα τρία αυτά στοιχεία.
Συναντά μικρότητες και πολλά εμπόδια στη ζωή, στην εργασία και στην τέχνη του. Στέκεται με παρρησία. Δεν τα βάζει με τη μοίρα, δεν αισθάνεται ότι τον κατατρύχουν. Λέει: «δεν έμπαινα σε περιττές αντιδικίες, δεν πειράζει, εγώ είχα τον σκοπό μου. Κοιτούσα μπροστά». Μια βαθιά θεώρηση που συμπίπτει με τον Γερμανό ποιητή Ρίλκε όταν γράφει: «η αδικία συνόδευε ανέκαθεν όλες τις κινήσεις του ανθρώπου, εμπεριέχεται μέσα τους. Εφόσον γνωρίζει κανείς μια οδό προς το μέλλον δεν πρέπει να χρονοτριβεί για να αποτρέψει αδικίες. Πρέπει απλούστατα να τις ξεπερνά μέσω της δράσης».
Η επιμονή αποδίδει και δεν αργεί η ώρα της καταξίωσης. Διαδοχικές δισκογραφικές επιτυχίες και περιοδείες σε όλο τον κόσμο. Οι συνθέσεις του διακρίνονται για την απαράμιλλη οργανική σχέση στίχου και μελωδίας, άλλη μια ένδειξη του αλάνθαστου εσωτερικού του κριτηρίου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα: Σαν το ζητιάνο έρχομαι, Βαρύτερο αναστεναγμό, Μα’ γω εκαταδικάστηκα, Εκλεισ’ η μαύρη μου καρδιά και τόσα άλλα. Το πασίγνωστο πλέον Βοσκαρουδακι, το Μυλωνάδες και μαζώχτρες, ο Πραματευτής είναι πλούσια σε ποιητικές εικόνες της κρητικής υπαίθρου κι αποτελούν διαμάντια λαογραφικής αποτύπωσης και βαθύ συναισθηματισμού.
Ανοίγει τα ωδεία στην Κρήτη. Διαμορφώνει την εμπειροτεχνική του μέθοδο. Ζεστός και με υπομονή διδάσκει μεριμνώντας πάντα να μην καταπνίξει τη δημιουργική έκφραση των παιδιών. Πασχίζει να αναγνωριστεί επίσημα η λαϊκή μουσική του τόπου. Αίτημα ακόμη σε εκκρεμότητα. Η λύρα διαδίδεται και παίρνει τη θέση που έχει σήμερα. Μαζί με τον Καλογερίδη και τον Σκορδαλό ολοκληρώνουν και δίνουν μουσική αυστηρότητα στον διάσπαρτο πλούτο μελωδιών που υπήρχε κατά τόπους σ’ όλη την Κρήτη. Σήμερα ο στειακός ξέρει τα κισσαμίτικα συρτά και ο σφακιανός τις γεραπετρίτικες κοντυλιές, εν πολλοίς χάρη σ’ αυτό το ενοποιητικό εγχείρημα.
Αναφορά στον Μουντάκη λοιπόν, όπως κάνει ένας στρατιώτης της παράδοσης όχι προς οποιονδήποτε ανώτερο, αλλά προς τον Αρχιστράτηγο. Επιχείρησα μια προσέγγιση του έργου του φωτίζοντας κάποιες πλευρές της ζωής του. Όχι με την έννοια μιας ακαδημαϊκής ανάλυσης, αλλά από την ανάγκη μιας βαθύτερης κατανόησης του παραδείγματος ενός μεγάλου ανθρώπου.
Ο Καζαντζάκης στον Καπετάν Μιχάλη βάζει το δίλημμα: «την Κρήτη θα κοιτάμε ή τη γυναίκα;» κι ο ήρωάς του μαλώνει τον λυράρη που τραγουδάει για πέρδικες και μπαρουτόσκαγα. Για τον Μουντάκη –τον αρχέγονο Μινωίτη, τον ψάλτη του Ερωτόκριτου, τον αυστηρό ερμηνευτή των Ριζίτικων και του Ολοκαυτώματος του Αρκαδίου- δεν υπάρχει αυτό το φτιαχτό δίπολο. Η ευθύνη να’ σαι Κρητικός είναι πάνω απ’ όλα ευθύνη να είσαι Άνθρωπος.
Απέφυγα την αγιογραφία έχοντας κατά νου μια πολύσημη κι αγαπημένη μαντινάδα του: «τσ’ αγίους τσι θαυματουργούς ποτέ δε τσι δοξάζω, μα για τσ’ ερημίτες τσι φτωχούς τα πάντα θυσιάζω».
(*) Γενικός Γραμματέας Μυλοποταμιτών Ελλάδος
Πηγή: politicaldoubts.com